واحد دوشنده (خرچنگی) شیردوش گاو یکی از اصلی‌ترین بخش‌های دستگاه شیردوشی محسوب می‌شود که وظیفه انتقال شیر از پستان گاو به لوله‌های شیردوشی را بر عهده دارد. این قطعه به دلیل شکل ظاهری شبیه به خرچنگ، در اصطلاح “خرچنگی” نامیده می‌شود. خرچنگی از بخش‌های مختلفی همچون محفظه جمع‌آوری شیر، ورودی‌های متصل به لاینرها و خروجی انتقال شیر تشکیل شده و نقش مهمی در بهداشت و کیفیت شیر دارد. انتخاب خرچنگی مناسب می‌تواند بر سرعت دوشش، سلامت سرپستان‌ها و کاهش آلودگی‌های میکروبی تأثیر مستقیم بگذارد.
اجزای اصلی واحد دوشنده شیردوش گاو
واحد دوشنده یا خرچنگی شیردوش گاو از چند بخش کلیدی تشکیل شده که هماهنگی دقیق آن‌ها باعث انتقال بهینه شیر و محافظت از سلامت سرپستان‌ها می‌شود. مهم‌ترین اجزا عبارت‌اند از:
-
لاینر شیردوش (Liner): لاینرها قطعات لاستیکی یا سیلیکونی هستند که مستقیماً با سرپستان در تماس قرار می‌گیرند. وظیفه اصلی آن‌ها ایجاد مکش متناوب برای خروج شیر و در عین حال جلوگیری از آسیب به بافت سرپستان است.
-
شل یا پوسته لاینر (Shell): قطعه‌ای فلزی یا پلاستیکی که لاینر شیردوش در داخل آن قرار می‌گیرد و استحکام لازم برای عملکرد لاینر را فراهم می‌کند.
-
محفظه خرچنگی (Claw Bowl): بخش مرکزی و اصلی خرچنگی که شیر جمع‌آوری‌شده از لاینرها در آن تجمیع شده و به سمت خروجی هدایت می‌شود.
-
ورودی‌های اتصال لاینر: چهار ورودی انعطاف‌پذیر که هرکدام به یک لاینر شیردوش متصل می‌شوند و وظیفه انتقال شیر از هر سرپستان به محفظه خرچنگی را دارند.
-
خروجی شیر (Milk Outlet): مجرایی که شیر جمع‌آوری‌شده را از محفظه خرچنگی به شلنگ انتقال شیر هدایت می‌کند.
-
کانال هوا یا ورودی پالس (Air Inlet / Pulse Tube): مجرای کوچکی که هوای پالس را به لاینرها منتقل کرده و موجب باز و بسته شدن آن‌ها در ریتم مشخص می‌شود.
-
درپوش و واشرهای آب‌بندی: اجزایی که برای جلوگیری از نشتی هوا و شیر طراحی شده‌اند و نقش مهمی در حفظ خلأ و کیفیت دوشش دارند.
این اجزا در کنار هم باعث می‌شوند خرچنگی به‌عنوان پل ارتباطی بین لاینر شیردوش و سیستم انتقال شیر عمل کند و فرآیند دوشش با سرعت، دقت و بهداشت مطلوب انجام گیرد.
انواع خرچنگی‌های شیردوشی و تفاوت‌های آن‌ها
در صنعت دامپروری، خرچنگی‌های شیردوشی تنوع زیادی دارند و هر کدام متناسب با شرایط، ظرفیت دامداری و اهداف تولید طراحی می‌شوند. در ادامه سه نوع اصلی خرچنگی را معرفی می‌کنیم.
خرچنگی‌های شیشه‌ای
خرچنگی‌های شیشه‌ای از قدیمی‌ترین انواع واحدهای دوشنده هستند که معمولاً از شیشه‌های مقاوم حرارتی ساخته می‌شوند. مهم‌ترین ویژگی این نوع خرچنگی‌ها شفاف بودن آن‌هاست که به دامدار اجازه می‌دهد جریان شیر را به‌طور مستقیم مشاهده کند. این ویژگی کمک می‌کند در صورت بروز مشکلاتی مانند وجود خون، چرک یا کاهش ناگهانی جریان شیر، سریعاً متوجه شد و اقدام لازم را انجام داد. همچنین نظافت خرچنگی‌های شیشه‌ای نسبتاً ساده است، چون آلودگی‌ها به وضوح قابل مشاهده هستند.
با وجود این مزایا، خرچنگی‌های شیشه‌ای معایبی هم دارند. وزن بالاتر نسبت به انواع پلاستیکی یا استیل باعث می‌شود استفاده طولانی‌مدت از آن برای گاو و کارگر شیردوش خسته‌کننده باشد. همچنین احتمال شکستن در اثر ضربه یا افتادن زیاد است و همین امر هزینه‌های نگهداری را افزایش می‌دهد. امروزه این نوع بیشتر در واحدهای کوچک یا سنتی کاربرد دارد و در واحدهای بزرگ صنعتی کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
خرچنگی‌های پلاستیکی
خرچنگی‌های پلاستیکی در مقایسه با نمونه‌های شیشه‌ای سبک‌تر و ایمن‌تر هستند. وزن کم آن‌ها فشار کمتری به سرپستان گاو وارد می‌کند و در عین حال حمل‌ونقل و استفاده روزانه برای کارگران ساده‌تر می‌شود. این نوع خرچنگی‌ها معمولاً از پلی‌کربنات یا پلاستیک‌های مقاوم ساخته می‌شوند که در برابر ضربه و ترک‌خوردگی مقاومت مناسبی دارند. برخی مدل‌ها شفاف طراحی می‌شوند تا امکان مشاهده جریان شیر همچنان وجود داشته باشد.
از دیگر مزایای خرچنگی‌های پلاستیکی، قیمت اقتصادی و هزینه نگهداری پایین‌تر آن‌هاست. در سیستم‌های شیردوشی متوسط و بزرگ به دلیل نیاز به تعداد زیاد واحد دوشنده، این صرفه‌جویی اقتصادی اهمیت زیادی پیدا می‌کند. با این حال، خرچنگی‌های پلاستیکی ممکن است در برابر حرارت بالا و مواد شیمیایی قوی (مثل شوینده‌های صنعتی) دچار آسیب یا کدری شوند. همچنین طول عمر آن‌ها نسبت به نمونه‌های استیل کمتر است. در کل، این نوع خرچنگی‌ها انتخابی مناسب برای دامداری‌های نیمه‌صنعتی و واحدهایی است که به دنبال کارایی خوب با هزینه کمتر هستند.
خرچنگی‌های استیل
خرچنگی‌های استیل به دلیل استحکام و دوام بالا، بیشتر در واحدهای صنعتی و بزرگ مقیاس مورد استفاده قرار می‌گیرند. جنس استیل ضدزنگ باعث می‌شود این خرچنگی‌ها در برابر ضربه، خوردگی و مواد شیمیایی مقاومت بسیار خوبی داشته باشند. همچنین به دلیل سطح صاف و براق، نظافت آن‌ها آسان‌تر بوده و رسوب چربی یا پروتئین شیر به‌سختی روی آن‌ها باقی می‌ماند. از نظر بهداشتی، این ویژگی یک امتیاز بزرگ است و به بهبود کیفیت شیر خام کمک می‌کند.
البته خرچنگی‌های استیل وزن بیشتری نسبت به نمونه‌های پلاستیکی دارند و همین موضوع ممکن است فشار بیشتری به پستان گاو وارد کند. از طرفی، قیمت بالاتر این نوع باعث می‌شود خرید اولیه برای دامداران کوچک دشوار باشد. با این وجود، طول عمر زیاد و نیاز کمتر به تعویض باعث می‌شود در بلندمدت مقرون‌به‌صرفه‌تر باشند. بسیاری از دامداری‌های صنعتی ترجیح می‌دهند از خرچنگی‌های استیل استفاده کنند زیرا پایداری و بهداشت بالا برای آن‌ها در اولویت است.
مشکلات رایج خرچنگی و راهکارهای رفع آن
مشکلات رایج خرچنگی و راهکارهای رفع آن موضوعی بسیار مهم در مدیریت بهداشت و کارایی سیستم‌های شیردوشی است، زیرا خرچنگی به‌عنوان قلب واحد دوشنده نقش مستقیم در انتقال شیر و حفظ سلامت سرپستان‌ها دارد. خرابی یا آلودگی این بخش می‌تواند منجر به کاهش کیفیت شیر، افزایش بار میکروبی، بروز ورم پستان در گاوها و حتی کاهش بهره‌وری کلی دامداری شود. شناخت به‌موقع مشکلاتی مانند نشتی هوا، گرفتگی مسیر شیر، خرابی لاینر شیردوش یا تجمع رسوبات و سپس اجرای راهکارهای اصولی برای رفع آن‌ها، از بروز خسارت‌های اقتصادی و بهداشتی جلوگیری می‌کند. بنابراین توجه به نگهداری منظم و سرویس دوره‌ای خرچنگی برای هر دامداری ضروری است.
در ادامه مشکلات رایج خرچنگی شیردوشی و راهکارهای رفع آن را توضیح می‌دهم:
۱. نشتی هوا از خرچنگی
۲. گرفتگی خروجی شیر یا مسیر انتقال
-
مشکل: کند شدن جریان شیر، افزایش زمان دوشش و حتی خطر برگشت آلودگی.
-
راهکار: شست‌وشوی کامل خرچنگی پس از هر نوبت شیردوشی با آب گرم و مواد شوینده مخصوص، و استفاده دوره‌ای از مواد رسوب‌بر برای حذف چربی و پروتئین.
۳. شکستن یا ترک‌خوردگی بدنه خرچنگی
۴. خرابی لاینر شیردوش متصل به خرچنگی
۵. تجمع رسوب و آلودگی میکروبی
۶. وزن زیاد خرچنگی
این‌ها مهم‌ترین مشکلاتی هستند که در خرچنگی دیده می‌شوند.
