سیستم شستشو و جتر شیردوش بز در دستگاه‌های شیردوشی بز، سنگ بنای بهداشت شیر و سلامت دام هستند و وظیفه دارند تا بلافاصله پس از اتمام دوشش، کلیه سطوح در تماس با شیر، از جمله لاینر شیردوش، خرچنگی و خطوط انتقال را از بقایای شیر، چربی‌ها، پروتئین‌ها و رسوبات معدنی پاکسازی و ضدعفونی نمایند. این فرآیند حیاتی با استفاده از فنجانک‌ها یا کاسه‌های جتر صورت می‌گیرد که در آنها، خوشه‌های دوشنده در حالت خلاء و با گردش چرخشی آب و محلول‌های شیمیایی اسیدی و قلیایی شستشو داده می‌شوند تا از رشد بیوفیلم‌های باکتریایی و انتقال عوامل بیماری‌زا نظیر ورم پستان جلوگیری شود. این سیستم‌های شستشوی چرخشی (CIP – Cleaning In Place) تضمین می‌کنند که شیر تولیدی دارای کمترین بار میکروبی باشد و کیفیت آن برای مراحل فرآوری حفظ گردد.
اهمیت و ضرورت شستشوی دستگاه
شیر یک ماده آلی حساس است که بستر بسیار مناسبی برای رشد سریع باکتری‌ها و میکروارگانیسم‌ها فراهم می‌کند. عدم شستشوی صحیح دستگاه شیردوش بلافاصله پس از دوشش، منجر به تشکیل بیوفیلم‌های باکتریایی (لایه چسبنده میکروبی) بر روی سطوح داخلی تجهیزات می‌شود. این آلودگی‌ها نه تنها بار میکروبی شیر بعدی را به شدت افزایش می‌دهند، بلکه عامل اصلی انتقال بیماری‌هایی مانند ورم پستان (Mastitis) بین دام‌ها هستند. بنابراین، فرآیند شستشوی درجا (CIP) به منظور دستیابی به «پاکیزگی شیمیایی» (حذف چربی و رسوبات) و «پاکیزگی باکتریولوژیکی» (ضدعفونی) پس از هر بار دوشش، یک الزام بهداشتی است.
اجزا و عملکرد جتر شستشو
جتر (یا جتر کاپ/فنجانک شستشو) بخش کلیدی سیستم CIP است که وظیفه دارد خوشه دوشنده را در طول شستشو در حالت عملکرد نگه دارد.
انواع جترها
جترها بسته به نوع سیستم شیردوشی (ثابت یا سیار) و طراحی جایگاه دوشش، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند:
- جترهای ثابت/دیواری: در سالن‌های شیردوشی ثابت (مانند هرینگبون یا پارالل) استفاده می‌شوند. این جترها معمولاً یک صفحه استیل یا پلیمری هستند که فنجانک‌های مخصوصی روی آن تعبیه شده است. لاینر شیردوش در داخل این فنجانک‌ها قرار می‌گیرد.
- جترهای تاشو: نوع پیشرفته‌ای که پس از شستشو به سمت بالا یا کنار جمع می‌شوند تا از آلودگی آنها توسط مدفوع دام و همچنین آسیب مکانیکی جلوگیری شود.
- جترهای سیار (فندقی/کله قندی): در دستگاه‌های شیردوش سیار یا سیستم‌های قدیمی‌تر استفاده می‌شوند. این جترها قطعات کوچکی هستند که به صورت دستی درون دهانه لاینرها قرار می‌گیرند تا مسیر آب و مواد شوینده را باز نگه دارند.
مکانیزم عملکرد جتر
هنگامی که خوشه‌های دوشنده روی جتر قرار می‌گیرند، سیستم خلاء روشن شده و دستگاه وارد فاز شستشو می‌شود. جتر با حفظ خلاء در داخل خوشه، شبیه سازی عملیات دوشش را انجام می‌دهد، با این تفاوت که به جای شیر، آب و محلول‌های شوینده از طریق لاینر شیردوش، خرچنگی، شیلنگ‌ها و خطوط لوله مکش شده و به صورت چرخشی (Circulation) در سیستم به جریان می‌افتند.
- تولید جریان متلاطم (Turbulence): طراحی جتر و جریان مکش خلاء باعث ایجاد تلاطم شدید و پاشش قوی محلول شوینده در داخل لوله‌ها می‌شود. این نیروی مکانیکی برای جدا کردن چربی‌ها و پروتئین‌های چسبیده به سطح بسیار مهم است.
فرآیند استاندارد شستشوی CIP دستگاه شیردوش بز
شستشوی دستگاه شیردوش باید یک فرآیند چند مرحله‌ای باشد و شامل شوینده‌های قلیایی و اسیدی است. دمای آب در هر مرحله بسیار حیاتی است:
مرحله پیش شستشو (Rinsing – آبکشی اولیه با آب ولرم)
- هدف: حذف بقایای شیر باقیمانده در سیستم.
- دما: آب ولرم (حدود 30 تا 40 درجه سانتی‌گراد).
- اهمیت دما: استفاده از آب داغ در این مرحله می‌تواند باعث انعقاد پروتئین‌های شیر (رسوب شیر) و تشکیل رسوباتی سخت شود که به سختی قابل حذف هستند.
مرحله شستشوی قلیایی (Alkaline Washing)
- هدف: حذف چربی و پروتئین‌های شیر، و ضدعفونی اولیه.
- محلول: استفاده از شوینده‌های قلیایی حاوی سود (مانند هیدروکسید سدیم) که برای حل کردن چربی‌ها و پروتئین‌ها بسیار موثر است.
- دما: آب داغ (حدود 70 تا 80 درجه سانتی‌گراد). دمای بالا در ترکیب با قلیا برای از بین بردن چربی ضروری است.
- مدت زمان: گردش محلول به مدت 5 تا 10 دقیقه.
مرحله آبکشی میانی
- هدف: شستشوی کامل باقی مانده محلول قلیایی و جلوگیری از واکنش آن با اسید.
- دما: آب ولرم.
مرحله شستشوی اسیدی
- هدف: حذف رسوبات معدنی (سنگ شیر) و آهک آب.
- محلول: استفاده از شوینده‌های اسیدی ملایم (مانند اسید فسفریک یا اسید نیتریک) که رسوبات معدنی و آهک چسبیده به سطوح را حل می‌کنند.
- دما: آب گرم (حدود 40 تا 50 درجه سانتی‌گراد).
- نکته: شستشوی اسیدی معمولاً یک یا دو بار در هفته انجام می‌شود، نه پس از هر بار دوشش.
مرحله آبکشی نهایی
- هدف: حذف کامل باقی مانده شوینده‌های شیمیایی از سیستم.
- دما: آب تمیز و سرد. برای جلوگیری از انتقال طعم یا بوی شیمیایی به شیر بعدی، کیفیت و کامل بودن این آبکشی بسیار مهم است.
مواد شوینده تخصصی و تأثیر آنها بر قطعات
در فرآیند شست‌وشوی سیستم شیردوشی، استفاده از مواد شوینده تخصصی و استاندارد اهمیت حیاتی دارد. این شوینده‌ها باید به گونه‌ای فرموله شوند که ضمن پاکسازی کامل چربی، پروتئین و رسوبات معدنی، به قطعات حساس مانند لاینر شیردوش، شیلنگ‌های لاستیکی، زانوها و خرچنگی آسیب نرسانند. انتخاب نادرست یا مصرف بی‌قاعده مواد شوینده می‌تواند باعث ترک‌خوردگی، تغییر رنگ یا کاهش خاصیت ارتجاعی قطعات شود.
در ادامه انواع شوینده‌های تخصصی و تأثیر هرکدام را می‌خوانید:
-
شوینده‌های قلیایی (Alkaline Cleaners):
-
کاربرد اصلی: حذف مؤثر چربی‌ها، پروتئین‌ها و باقیمانده شیر از سطح داخلی قطعات.
-
مکانیسم اثر: ترکیبات قلیایی با بالا بردن pH، پیوندهای چربی و پروتئینی را شکسته و باعث حل شدن آنها در آب می‌شوند.
-
مزایا: پاک‌کنندگی بالا، کاهش بار میکروبی، جلوگیری از ایجاد بیوفیلم و بوی نامطبوع در سیستم.
-
نکات مهم:
-
استفاده بیش از اندازه یا محلول‌های با غلظت بالا می‌تواند به قطعات لاستیکی و سیلیکونی آسیب برساند.
-
باقی ماندن شوینده قلیایی در لاینر یا خرچنگی پس از شستشو، ممکن است باعث تغییر مزه شیر و تحریک پستان دام شود.
-
برای جلوگیری از این مشکلات، شستشوی نهایی با آب تمیز و ولرم ضروری است.
-
-
-
شوینده‌های اسیدی (Acidic Cleaners):
-
کاربرد اصلی: حذف رسوبات معدنی، به‌ویژه سنگ شیر (Milk Stone) و رسوبات آهکی ناشی از سختی آب.
-
مکانیسم اثر: اسیدها با حل کردن ترکیبات کلسیم و منیزیم، سطوح فلزی و لاستیکی را از جرم و رسوب پاک می‌کنند.
-
مزایا: جلوگیری از خوردگی فلزات، افزایش درخشندگی سطوح و حفظ راندمان حرارتی سیستم‌های شیردوشی.
-
نکات مهم:
-
استفاده بیش از اندازه یا ماند طولانی محلول اسیدی در دستگاه می‌تواند باعث تخریب واشرها، زانوهای لاستیکی و اتصالات فلزی حساس شود.
-
برای جلوگیری از آسیب، باید از محلول‌های اسیدی ضعیف (حدود ۱–۲٪) استفاده کرد و مدت تماس با قطعات را محدود نمود.
-
استفاده منظم از شوینده اسیدی (۲ تا ۳ بار در هفته) برای مناطق دارای آب سخت توصیه می‌شود.
-
-
-
نقش جتر در توزیع مواد شوینده:
-
جتر، فرآیند شست‌وشو را با گردش متناوب محلول‌های قلیایی و اسیدی تسهیل می‌کند.
-
این دستگاه اطمینان می‌دهد که مواد شوینده در تمام بخش‌های داخلی سیستم (لاینر، خرچنگی، شیلنگ‌ها و لوله‌ها) به‌صورت یکنواخت پخش شده و هیچ نقطه‌ای بدون شست‌وشو باقی نماند.
-
با کنترل فشار و دما، از تخریب قطعات حساس جلوگیری کرده و راندمان شست‌وشو را بالا می‌برد.
-
-
توصیه‌های کاربردی برای انتخاب و استفاده از شوینده‌ها:
-
از مواد شوینده مخصوص تجهیزات شیردوشی با تأییدیه بهداشتی دامپزشکی استفاده کنید.
-
به نسبت اختلاط و دمای توصیه شده سازنده دقت شود (معمولاً ۷۰ تا ۸۰ درجه سانتی‌گراد برای شوینده قلیایی و ۴۵ تا ۵۵ درجه برای شوینده اسیدی).
-
هر چند هفته یک‌بار، تمام شیلنگ‌ها و خرچنگی‌ها بازرسی و در صورت تغییر رنگ، بوی نامطبوع یا کاهش کشسانی، تعویض شوند.
-
استفاده از جتر به همراه شوینده استاندارد، نه تنها به بهداشت شیر کمک می‌کند، بلکه عمر مفید دستگاه شیردوشی را تا چند برابر افزایش می‌دهد.
-
تهیه این شوینده‌های استاندارد و تخصصی، همراه با دیگر تجهیزات دوشش، از مراکز مطمئن مانند فروشگاه کابیله پرشیا، تضمین کننده حفظ سلامت دستگاه و کیفیت شیر است.
مشکلات عدم شستشوی صحیح و نقش جتر در پیشگیری
-
افزایش بار میکروبی شیر (TBC بالا):
-
شستشوی ناقص لاینر و خرچنگی باعث باقی‌ماندن ذرات شیر و چربی در داخل سیستم شیردوشی می‌شود.
-
این محیط گرم و مرطوب، شرایط رشد سریع باکتری‌ها و قارچ‌ها را فراهم می‌کند.
-
آلودگی‌های میکروبی در دوشش بعدی وارد شیر تازه می‌شوند و بار میکروبی کل (TBC) را بالا می‌برند.
-
افزایش TBC موجب کاهش ماندگاری، فساد سریع‌تر و افت کیفیت شیر خام در کارخانجات لبنی می‌شود.
-
نقش جتر: با ایجاد جریان قوی آب و مواد شوینده، تمام نقاط داخلی خرچنگی، لاینر و شیلنگ‌ها را به طور کامل شستشو داده و از تجمع آلودگی و رشد باکتری جلوگیری می‌کند.
-
-
ورم پستان (Mastitis):
-
بقایای شیر آلوده در خوشه دوشنده می‌تواند عامل انتقال عفونت از گاو یا بز بیمار به دام‌های سالم باشد.
-
ورود باکتری‌های بیماری‌زا مانند Staphylococcus aureus یا E. coli از طریق لاینر آلوده، باعث بروز ورم پستان عفونی می‌شود.
-
این بیماری علاوه بر درد و ناراحتی دام، موجب کاهش شدید تولید شیر و افت چربی و پروتئین آن می‌شود.
-
نقش جتر: با تضمین شستشوی کامل داخل خوشه دوشنده، بقایای آلودگی و باکتری‌ها را از بین برده و چرخه انتقال عفونت بین دام‌ها را قطع می‌کند.
-
-
کاهش طول عمر تجهیزات شیردوشی:
-
تجمع تدریجی سنگ شیر (رسوبات معدنی، پروتئینی و چربی) بر سطح داخلی قطعات فلزی و لاستیکی باعث فرسایش، خوردگی و از بین رفتن خاصیت ارتجاعی لاینرها می‌شود.
-
این پدیده موجب افزایش هزینه تعمیر و تعویض قطعات در کوتاه‌مدت می‌شود.
-
نقش جتر: با تسهیل شستشوی اسیدی و قلیایی، به حذف کامل رسوبات کمک می‌کند و از تشکیل لایه‌های سخت جلوگیری می‌کند. نتیجه آن افزایش عمر مفید پمپ، خرچنگی، شیلنگ‌ها و لاینرهاست.
-
-
انسداد لاینر و شیلنگ‌ها:
-
در اثر باقی‌ماندن شیر و مواد آلی، بیوفیلم‌هایی تشکیل می‌شود که به‌تدریج مسیر عبور شیر یا خلأ را مسدود می‌کنند.
-
انسداد جزئی باعث کاهش سرعت جریان شیر، نوسان فشار و کاهش کارایی سیستم شیردوشی می‌شود.
-
در مراحل پیشرفته‌تر، ممکن است باعث توقف کامل جریان یا آسیب به پمپ و واشرها شود.
-
نقش جتر: با جریان پرقدرت آب گرم و مواد شوینده، بیوفیلم‌ها و سنگ شیر را از بین برده و مانع از انسداد و افت عملکرد تجهیزات می‌شود.
-
جتر به عنوان تضمین کننده جریان قوی و متلاطم شوینده در داخل سیستم، اطمینان می‌دهد که محلول به تمام زوایا و گوشه‌های سیستم دوشش نفوذ کرده و هیچ نقطه‌ای از فرآیند تمیزکاری جا نماند.